The original

In ‘misdaad en straf’ (voorheen: schuld & boete, op de één of andere manier hou ik meer van de oorspronkelijke titel) vermoordt de verarmde student Raskolnikov doelbewust een gewetenloze pandjesbazin. Het is immers een kreng van een wijf die schaamteloos gebruik maakt van andermans miserie om zelf rijk te worden. Gierig en onvermurwbaar, oud en versleten, al met een half been in het graf. Hij slaat haar de kop in met een bijl, de wereld is beter af zonder haar.

Maar in plaats van haar bezittingen te stelen, rijk te worden en grootste dingen te doen voor de mensheid slaat de verwarring toe. Het helpt ook niet dat hij de halfzuster van de woekeraarster die nietsvermoedend en onverwacht het appartement binnenstapt op het moment van de feiten ook heeft gedood. Collateral damage, om maar eens de moderne term te gebruiken waarmee we de scherpe werkelijkheid lieflijk toedekken.

Raskolnikov krijgt al gauw last van zijn geweten, en hoe! Het knaagt niet, het bijt. Zijn schuldgevoel vreet hem op en verteert hem zo hard dat hij er lichamelijk bijna onderdoor gaat. Spijt komt per definitie altijd te laat en Raskolnikov kan de bittere smaak ervan niet uit zijn mond spoelen. Hij schudt en hij beeft, raakt bijna in delirische toestand en gedraagt zich zo opvallend verdacht dat een pientere inspecteur hem algauw als de schuldige ziet. Na een kat-en-muisspelletje dat – zoals we dat van Dostojevski gewoon zijn – vele zijwegen inslaat en nevenintriges op je loslaat, bekent Raskolnikov uiteindelijk de moorden. Hij wordt verbannen naar Siberië, trouwt met zijn geliefde en vindt uiteindelijk de loutering in zijn straf.

The sequal

In 2018 overlijdt Sandia Dia tijdens een ontgroeningsritueel van een studentenclub die bekend staat voor haar brutale praktijken tijdens de doop. De vernederingen en de mishandelingen die de schachten moeten ondergaan zijn wreed, maar de beloning die in het vooruitzicht gesteld wordt is groot: toegang tot een netwerk dat een steile en snelle klim op de sociale ladder belooft. Een aanlokkelijk toekomstperspectief voor een jongeman van bescheiden komaf en migratieroots. If you can’t beat them, why not join them?

In tegenstelling tot Raskolnikov zijn de medestudenten van Sanda Dia niet van plan om iemand te vermoorden. Er wordt gaandeweg een grens overschreden waarvan Dia het ongelukkige slachtoffer is.  Geen zoontje van een hoge pief, geen zwembad in de tuin, geen snelle bolide in de garage. Geeneens een garage. Werd hij harder aangepakt omdat hij een vreemde eend in de bijt was? Iemand die hun wereld wilde binnendringen en voor wie de lat hoger werd gelegd? Zo hoog dat hij er niet over kon springen zonder zijn leven op te offeren misschien?

Nog in tegenstelling tot Raskolnikov lijkt er bij de medestudenten geen sprake van spijt of een knagend geweten. Mogelijk bewijsmateriaal wordt uitgeveegd, vernietigd of verborgen. Het Grote Zwijgen begint. De rangen worden hermetisch gesloten, de omerta hangt als een loden mantel over de groep. Op het proces klinkt het opvallend vaak ‘ik weet het niet’ of ‘ik herinner het mij niet meer’. Alsof samen met de berichten en de filmpjes in de WhatsApp groepen ook het geheugen van de betrokkenen wordt gewist. De regie is strak in handen van doorwinterde advocaten die het juridische doolhof kennen als hun broekzak. Ze kennen de valkuilen en de doodlopende straatjes, de sluipwegen en de vertragingsmanoevers.

De kapitaalkrachtige ouders  – dat netwerk dat je snel tot de hoogste regionen van de maatschappij laat klimmen, weet je wel – sparen kosten noch moeite om de toekomst van deze promising young men veilig te stellen. Het leven gaat verder, er moeten carrières uitgebouwd worden en geld verdiend. De maatschappij bestuurd, het bedrijf gerund en gemanaged.

Spijt is wat de geit schijt, daar koop je immers niets mee. Waarom zou je je verontschuldigen als je niet schuldig bent, of slechts een klein beetje?

Wanneer feiten in groep gepleegd worden staan de rechters voor de moeilijke taak om uit te vissen wie precies waarvoor verantwoordelijk is. Speurders proberen dan door middel van confrontaties of andere ondervragingstechnieken de bendeleden tegen elkaar uit te spelen. In deze zaak is dat duidelijk niet gelukt. Dat de man aan de andere kant van de zaal, diegene die zijn zoon verloor, door die strategie voor altijd in het duister zal tasten over wat er zich die fatale nacht heeft afgespeeld is voor de Reuzegommers ‘collateral damage’. Jammer, maar helaas.

The aftermath

Als lezer kun je sympathie opvatten voor de Raskolnikovs van deze wereld omdat ze zich aan ons blootgeven als de feilbare mensen die zij zijn. Door spijt en schuldinzicht, door het aanvaarden van een gepaste straf wordt uiteindelijk de mens van de misdaad gescheiden en kan die op een bepaald moment terug een plaats zoeken in de maatschappij.

Rechtspraak is altijd een beetje theater, en zeker in zaken als die van Reuzegom een collectief ritueel dat ons als maatschappij toelaat de wraak de te laten voor wat ze is en genoegen te nemen met een straf als symbolisch wisselgeld voor wat uiteindelijk nooit helemaal kan worden rechtgezet. Er is een leven verloren gegaan en dat komt nooit meer terug.

Het ijzige zwijgen van de antagonisten verhindert ons net dat. Hoe kunnen we de daders als mensen zien als ze zich nooit aan ons laten zien? Zolang ze zich blijven verbergen achter de spreekbuis van hun gladde advocaten die ons komen verzekeren dat het arme jongens zijn die ons medelijden verdienen, zal de behoefte bestaan om hen te kennen en hen bij naam te noemen. En de echo’s ervan zullen nog lang en luid weerklinken, net zoals de naam van Raskolnikov.