De mens in opstand

In 1952 publiceert Camus ‘L’homme revolté’, zijn hartsgrondige veroordeling van de wreedheden die in de USSR gepleegd worden in naam van de revolutie. “Waar gehakt wordt, vallen spaanders”, is de positie van Sartre en vele intellectuelen met hem. In het boek ‘A Dangerous Liasion’ – dat een biografie is van het koppel Sartre – De Beauvoir – wordt beschreven hoe Sartre te laf is om zelf zijn compagnon Camus terecht te wijzen voor zijn afvalligheid. In plaats daarvan laat hij zijn knechtje Jeanson in Les Temps Modernes een venijnige kritiek neerpennen, waarin men Camus verwijt in de kaart te spelen van het imperialisme en het kapitalisme. Camus wordt door zijn vroegere kliek weggehoond omdat hij met ‘L’homme Revolté’ op goedkeuring kon rekenen in de rechtsgezinde Franse pers.

Sartre blijft warm en koud blazen, maar wat Camus hem nog het meest kwalijk neemt is dat hij zich verschuilt achter een handpop als Jeanson en zelf niet durft zeggen waarop het staat. Het komt tussen de twee tot een definitieve breuk, en Camus staat lange tijd geïsoleerd in het landschap van de Franse intelligentsia.

Het voorval is behoorlijk exemplarisch voor het twijfelachtige ideologische, filosofische en persoonlijke parcours dat Sartre aflegt gedurende zijn leven.

Les Liasons Dangereuses

De titel ‘A Dangerous Liasion’ verwijst uiteraard naar de beroemde brievenroman ‘Les Liasons Dangereuses’ van Choderlos de Laclos. Daarin spelen de markiezin van Merteuil en de graaf van Valmont een smerig spel. In opdracht van de markiezin verleidt de graaf van Valmont de jonge Cécile, zodat zij zich kan wreken op de toekomstige echtgenoot van haar nicht. Voor wie geen tijd of zin heeft om een lang uitgesponnen roman uit de 18^de eeuw te lezen, er wachten redelijk wat goede verfilmingen op u. Voor mensen van mijn leeftijd is die van Stephen Frears met Glenn Close, John Malkovich, Michelle Pfeiffer en een piepjonge Uma Thurman wellicht de meest memorabele.

Dat Simone De Beauvoir en Jean-Paul Sartre een relatie hadden die we nu zouden kunnen omschrijven als ‘polyamoureus’ of een ‘open huwelijk’ is algemeen geweten. Minder bekend is wellicht dat De Beauvoir vooral schrik had van het formele huwelijk omdat ze niet als haar moeder wilde eindigen. Na een initiële periode van huwelijksgeluk raakt haar vader al gauw uitgekeken op haar moeder, en zoals dat toen ging had die zich maar neer te leggen bij de talloze escapades van haar man. Wat nog meer onder de radar is gebleven is dat Simone op zijn minst biseksueel was en er haar hele leven minaressen op nahield. Zeker in het begin van haar carrière als lerares op de middelbare school waren dat gewoonlijk jonge leerlinges die zich tot hun onconventionele instructrice aangetrokken voelden. Het waren andere tijden, dat is zeker, maar de manier waarop De Beauvoir zich stortte op net die meisjes die kwetsbaar en ‘anders’ waren doet minstens de wenkbrauwen fronsen.

Omdat Jean-Paul en Simone een soort pact hadden gesloten van complete eerlijkheid lieten beide partners niet na om de ander kond te doen van hun escapades. Vaak eindigde zo’n meisje dat eerst door Simone was ‘gerecruteerd’ dan in een driehoeksrelatie met haar en Jean-Paul. De Beauvoir speelde dus een behoorlijk perverse rol in het doorgeven van die piepjonge vrouwen. Het was haar manier om toch enigszins controle uit te oefenen over de partners van Sartre. De seksuele vlam tussen Sartre en De Beauvoir doofde trouwens al na enkele jaren, maar dat nam niet weg dat het fameuze pact in stand moest worden gehouden. De symbiose tussen De Beauvoir en Sartre was bijna totaal, zowel op intellectueel, amoureus en financieel vlak. Toen Sartre stierf had hij niet minder dan 9 vrouwen om zich heen die allemaal (op Simone na) onderhouden moesten worden. Weinig verwonderlijk dus dat de man stierf met een berg schulden en niet eens kon instaan voor zijn eigen begrafenis.

Sartre, de opportunist

Dat Sartre zich tot het Marxisme zou bekeren stond nochtans niet in de sterren geschreven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schurkte het duo tegen de collaboratie aan, het was belangrijker te kunnen blijven publiceren dan om Frankrijk van de bezetter te helpen bevrijden. Dat betekende dus vriendelijk toen tegen die uitgevers die dik waren met de Duitse censuur. Sartre bestond het zelfs om tijdens de oorlog – nadat hij een tijdje krijgsgevangen had gezeten – een post aan een prestigieus lyceum in de wacht te slepen. De vorige leraar was een Jood (én kleinzoon van Dreyfuss) die natuurlijk zijn beroep niet langer kon uitoefenen. Wist Sartre dat? Ja, Sartre wist dat. De omvang van de holocaust, daarvan was op dat moment wellicht niemand op de hoogte, maar de pestwetten tegen de Joodse bevolking, de razzia’s, de uitsluiting en het kamp in Drancy, dat was allemaal welbekend natuurlijk. Het zou het koppel allemaal worst wezen. Ze maakten zich zelfs vrolijk toen hun minnares Bianca Lamblin (née Bienenfeld) hen in tranen toevertrouwde dat ze zich ongerust maakte over haar lot. Uiteindelijk ontsnapt ze aan de klauwen van de nazi’s door te trouwen met een Fransman en te vluchten naar het niet bezette gedeelte van Frankrijk.

Wie wel een rol van betekenis speelt in het verzet? Camus. Als hoofdredacteur van het verzetsblad ‘Combat’ bleef ook hij publiceren, maar zijn teksten werden tijdens de oorlog niet in de Parijse theaters opgevoerd onder goedkeurend oog van de Duitsers. Het was pas toen het duidelijk werd dat Duitsland op een nederlaag afstevende dat Sartre zijn kar keerde en er op een bijzonder opportunistische manier in slaagde om na de oorlog het narratief rond zijn persoon te keren. Plots trad hij op de voorgrond met zijn scherpe veroordelingen van de holocaust (tot grote verwondering van Bianca Lamblin) en slaagde hij er in zich in de gunst te werken van de leiders van de PCF (Parti Communiste Française). Hij verklaart zich Marxist en wordt een grote supporter van het Sovjetregime. Verschillende keren laten Sartre en De Beauvoir zich met veel égards ontvangen in de Sovjet-Unie en ze laven zich gretig aan de spijs en de drank die hen wordt voorgeschoteld. Lena Zonina, de tolk die het duo vergezelt op hun reizen, is in werkelijkheid een spionne in dienst van de KGB. Uiteraard wordt Sartre verliefd op haar en laat hij zich manipuleren om zich als Westerse intellectueel te blijven uitspreken voor het regime.

Wat blijft er nog over van Sartre?

Sartre, de eens zo gelauwerde vader van het existentialisme, valt in A Dangerous Liason wel heel hard van zijn voetstuk. De man die gebukt ging onder zijn lelijkheid, het verlies van zijn vader op jonge leeftijd en de quasi-incestueuze relatie met zijn moeder blijkt in werkelijkheid een schijterig mannetje dat er in slaagde om zich mee te laten drijven op de trends van zijn tijd en daarbij te doen alsof hij er de aanjager van is. In werkelijkheid is hij een windhaan, die zijn huig naar de wind hangt. Alhoewel hij verslaafd is aan alcohol en uppers slaagt hij er in om een omvangrijk oeuvre bijeen te schrijven, waarvan je je moet afvragen of het de tand des tijds heeft doorstaan. Wat blijft er nog over van het existentialisme, dat zich laat voorstaan op de vrije wil en de keuze die het individu heeft om er in elke omstandigheid het beste van te maken. Sartre verlangde naar heldhaftigheid en bewonderde de moed in anderen, maar slaagde er zelf nooit in om moreel boven zichzelf uit te treden. Wie leest er tegenwoordig nog Sartre? Waar worden zijn stukken nog opgevoerd?

De Tweede Sekse

Ook van De Beauvoir blijft er niet veel meer over van het beeld dat ze heel erg graag van zichzelf wilde ophangen. De hypocrisie waarmee ze haar publieke imago cureerde is bijna niet te verdragen. Ze verzwijgt in haar biografische romans en andere schrijfsels haar minnaars en minnaressen of probeert de belangrijke rol die ze in haar leven speelden te minimaliseren. Voor iemand die genadeloze eerlijkheid propageerde is op zijn zachtst gezegd verwonderlijk. Met Algren – haar Amerikaanse geliefde – begint ze een passionele relatie, voornamelijk gedreven door wraakgevoelens en jaloezie omdat Sartre zelf ook een relatie was begonnen met Dolores Vanetti, door wie ze zich bijzonder bedreigd voelde.

De filosofische nalatenschap van De Beauvoir is er natuurlijk wel, veel meer dan die van Sartre. Haar verdienste blijft vooral haar ‘Tweede Sekse’, waarin ze wellicht als één van de eersten de man en de mannelijkheid als norm benoemt en in één beweging in vraag stelt. Het is en blijft een standaardwerk van het feminisme, al is het dan niet perfect en op sommige plaatsen doorspekt van geïnternaliseerde misogynie. Het kon in die tijd moeilijk anders: als Simone De Beauvoir een vrij en intellectueel en amoureus bevredigend leven wilde leiden zat er niet veel anders op dan zich als ‘one of the boys’ op te stellen. One of the boys, maar dan veel beter natuurlijk. Sartre beloonde haar op het einde van zijn leven met het ultieme verraad: de adoptie van zijn minnares, zodat die zijn literaire executeur werd en niet zij. Een beweging die zij op haar beurt herhaalde: Sylvie Le Bon werd naast haar steun en toeverlaat ook haar geadopteerde dochter en bewaker van haar erfgoed.

We worden niet als vrouw geboren, we worden tot vrouw gemaakt blijft een onsterfelijke waarheid. Tot op vandaag woedt het debat over wat het nu precies is dat ons vrouw maakt of net niet. De kans is klein dat we er ooit uitkomen. De vraag is wel: wanneer beginnen we ons te buigen over de vraag wat de man tot (echte) man maakt. Het is pas als deze kwestie even luid weerklinkt, dat we van gelijkheid zullen kunnen spreken.